اطلاعات عمومی
بیماری چاقی چیست؟
در بیماری چاقی، وزن فرد از محدودهٔ سلامت فراتر رفته و امکان ابتلای او به بیماری‌های مختلف افزایش پیدا می‌کند. برای بررسی و تشخیص چاقی از BMI یا «شاخص تودهٔ بدنی» (وزن به کیلوگرم تقسیم بر مجذور قد به متر) استفاده می‌شود. BMI بین 5/18 تا 9/24 نرمال و BMI 25 تا 29.9 به عنوان اضافه وزن شناخته می‌شود. اگر BMI در محدوده 30 تا 9/34 باشد، به آن چاقی می‌گویند و چاقی شدید بهBMI بزرگتر از 35 گفته می‌شود.
ناگفته پیداست که خطرات چاقی و همچنین خطرات ناشی از افزایش تودهٔ بدن برای افراد مختلف، متفاوت است. به گفتهٔ وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی «تقریبا یک چهارم افراد در ایران چاق هستند؛ در حال حاضر چاقی وضعیت مناسبی در ایران ندارد و شیوع آن همچنان در حال افزایش است». یکی از مهم‌ترین دلایل چاقی در ایران کم‌تحرکی است و این بیماری در زنان شایع‌تر از مردان است.
علائم و نشانه‌ها
هرچند BMI در اکثر افراد، تخمین معقولی از چربی بدن را نشان می‌دهد ولی بهطور مستقیم چربی بدن را اندازه‌گیری نمی‌کند.
بهعنوان مثال، ممکن است BMI برخی از افراد مانند ورزشکاران در محدودهٔ چاقی باشد، اما چربی اضافی نداشته باشند. همچنین ممکن است فرد مبتلا به چاقی علامتی به جز چاقی شکمی نداشته باشد. دیگر علائم چاقی: تنگی نفس، افزایش تعریق، درد کمر و مفاصل، مشکل در خواب و خر و پف، ضعف و واریس پا.
عوامل مؤثر در ابتلا
چاقی به‌دلیل عدم تعادل بین کالری دریافتی، جذب آن و مصرف انرژی رخ می‌دهد. برای بسیاری از افراد، رژیم غذایی و قدرت اراده به‌تنهایی برای کنترل وزن کافی نیست. چاقی ممکن است توسط یک یا چند مورد زیر ایجاد شود:
رژیم غذایی
اگر رژیم غذایی شامل میزان زیادی فست‌فود، نوشابه و شیرینیجات باشد، احتمال ابتلای او به چاقی بیشتر خواهد بود.
نداشتن تحرک
نداشتن فعالیت فیزیکی کافی برای سوزاندن کالری غذاهای مصرفی، احتمال ابتلا به چاقی را افزایش می‌دهد.
سابقهٔ خانوادگی
چاق بودن یکی از اعضای خانواده، احتمال ابتلای دیگر افراد به چاقی را بیشتر می‌کند.
افزایش سن
با افزایش سن، بافت عضلانی کاهش پیدا کرده، سوخت و ساز بدن کندتر شده و بنابراین احتمال افزایش وزن و در نهایت چاقی بالاتر می‌رود.
بارداری
افزایش وزن در دوران بارداری طبیعی است؛ اما بعد از بارداری وزن باید به محدودهٔ نرمال برگردد. در غیر این صورت، احتمال ابتلا به چاقی بیشتر خواهد شد.
یائسگی
بسیاری از خانم‌ها بعد از یائسگی دچار افزایش وزن می‌شوند؛ دلیل این اتفاق تغییر سطح هورمون‌ها یا کاهش فعالیت‌های روزمره است.
اختلالات هورمونی
برخی اختلالات هورمونی (تولید بیش از حد یک هورمون) منجر به افزایش وزن و گاهی چاقی می‌شود.
برخی بیماری‌ها و داروها
گاهی اوقات یک بیماری یا دارو می‌تواند سوخت و ساز بدن را کاهش داده و منجر به اضافه وزن یا چاقی شود. کورتون‌ها، برخی داروهای ضد افسردگی و روانپزشکی می‌توانند باعث افزایش وزن شوند.
مهم‌ترین بیماری‌هایی که می‌توانند منجر به چاقی شوند: کم‌کاری تیروئید، سندرم کوشینگ، افسردگی و برخی بیماری‌های اعصاب و روان.
علائم هشدار
در صورتی که مبتلا به چاقی هستید و هر یک از علائم زیر را دارید، با پزشک خود مشورت کنید:
- درد غیرطبیعی در بالای شکم
- درد و ناراحتی در زانو یا ران هنگام راه‌رفتن
- علائم دیابت مانند پرنوشی، پرادراری و پرخوری
- درد قفسهٔ سینه، تعریق یا تنگی نفس: به محض مشاهدهٔ این علائم به اورژانس مراجعه کنید.
تشخیص
بررسی بالینی
- بررسی سوابق پزشکی
- بررسی سیر افزایش وزن و تلاش‌های پیشین برای کاهش وزن، فعالیت بدنی و عادات ورزشی
- الگوهای غذا خوردن و کنترل اشتها
- بررسی علائم حیاتی مانند ضربان قلب، فشار خون، دمای بدن و سمع قلب و ریه
- محاسبهٔ شاخص تودهٔ بدنی (BMI)
- اندازه‌گیری دور شکم: بسیاری از پزشکان در طول ارزیابی، دور شکم بیمار را اندازه‌گیری می‌کنند. بیماری‌های ناشی از افزایش وزن مانند دیابت و بیماری‌های قلبی، در مردان با دور کمر بیش از ۱۰۲ سانتی‌متر و زنان با دور کمر بیش از ۸۹ سانتی‌متر شایع‌تر است.
بررسی آزمایشگاهی
آزمایش خون برای بررسی عملکرد تیروئید و کبد لازم است و شامل:
- بررسی سطح قند خون، هموگلوبین A1C و چربی خون،
- آزمایش عملکرد تیروئید (TFT)،
- آزمایش عملکرد کبد (LFT) می‌شود.
بررسی‌های تصویربرداری
فرآیندهای تصویربرداری، کاربردی در تشخیص چاقی ندارند. اما گاهی، پزشک ممکن است در صورت مشکوک شدن به بیماری کبد چرب از سونوگرافی استفاده کند.
درمان
درمان دارویی
اصلاح سبک زندگی با هدف کاهش کالری دریافتی (رژیم غذایی مناسب) و افزایش مصرف انرژی (افزایش فعالیت بدنی)، اصلی‌ترین راهکار در درمان چاقی است. در حال حاضر، اکثر منابع علمی، دارودرمانی را بهعنوان خط دوم درمان چاقی (پس از اصلاح سبک زندگی) توصیه می‌کنند.
گفتنی است، برخی داروهای کاهش وزن که در گذشته استفاده می‌شدند، به‌دلیل بروز عوارض جدی، از بازار جمع‌آوری شده و دیگر توصیه نمی‌شوند.
باید تأکید کرد که داروها، درمان قطعی چاقی نبوده و تنها وسیله‌ای برای تسهیل کاهش وزن هستند. فراموش نکنید رژیم غذایی سالم و فعالیت بدنی، عوامل اصلی تثبیت وزن ایده‌آل هستند. داروهای درمان چاقی باید بنابر دستور پزشک استفاده شوند و مصرف خودسرانهٔ آنها عوارض جانبی جدی و غیر قابل جبرانی خواهد داشت.
آخرین پژوهش‌ها نشان می‌دهند داروهای موثر در کاهش وزن طی ۵۲ هفته تا ۵ درصد وزن را کاهش دهد.
امروزه داروی اورلیستات مهم‌ترین محصول برای درمان چاقی است که با کاهش جذب چربی‌های مواد غذایی، وزن را کاهش می‌دهد. با توجه به عوارض این دارو، مصرفش باید زیر نظر پزشک باشد و خودسرانهٔ آن توصیه نمی‌شود.
لیراگلوتاید داروی دیگری که به صورت تزریقی استفاده می‌شود و در حال حاضر هم در ایران موجود است. اثرگذاری لیراگلوتاید با سرکوب اشتها صورت می‌گیرد.
ممکن است پزشک با توجه به شرایط و سوابق پزشکی بیمار، از داروهای دیگری نیز استفاده کند.
درمان غیردارویی
جراحی
جراحی‌های چاقی و بای‌پس معده فرآیندهایی برای تغییر سیستم گوارش و کاهش وزن هستند. جراحی‌های چاقی زمانی انجام می‌شوند که رژیم غذایی، ورزش و داروها در کاهش وزن مؤثر نبوده یا وزن بالا مشکلاتی جدی برای بیمار ایجاد کرده باشند.
نوع جراحی بسته به شرایط فردی، میزان اضافه وزن و تصمیم پزشک متفاوت است. امروزه، بیشتر جراحی‌های چاقی به روش لاپاراسکوپی (لاپاراسکوپ ابزاری کوچک و لوله‌ای است که به آن یک دوربین متصل است) انجام می‌شوند.
انواع جراحی‌های چاقی
حلقه‌گذاری یا باندینگ معده
در این روش، جراح جسم خارجی را که یک حلقه یا باند قابل تنظیم است، دور معده قرار می‌دهد. این حلقه باعث اجبار بیمار به خوردن مقدار کمتری غذا می‌شود.
جراحی چاقی بای پس معده (Roux-en-Y)
روش Roux-en-Y متداول‌ترین روش بای‌پس معده است که معمولاً برگشت‌پذیر نیست. این جراحی با کوچک کردن معده، کاهش غذای مصرفی فرد و با کاهش جذب مواد مغذی باعث کاهش وزن می‌شود.
جراحی اسلیو معده
در این جراحی، حدود ۸۰ درصد از معده برداشته شده و کیسه‌ای لوله‌مانند از آن باقی می‌ماند؛ در نتیجه، معده‌ای که کوچک‌شده نمی‌تواند حجم زیادی غذا را درون خود جای دهد. همچنین هورمون گرلین که تنظیم‌کنندهٔ اشتهاست، کمتر تولید می‌شود و اشتهای بیمار را کاهش می‌دهد.
انتخاب جراحی‌های کاهش وزن مناسب، به شرایط بیمار بستگی دارد. جراح پیش از انتخاب نوع عمل، فاکتورهای زیادی چون شاخص تودهٔ بدنی، عادات غذایی، جراحی‌های قبلی و خطرات هر روش را در نظر خواهد گرفت.
تغذیه و مکمل
رژیم غذایی
رژیم‌های متعادل با کالری و چربی، کربوهیدرات کم مثل رژیم مدیترانه‌ای، باعث کاهش وزن می‌شوند. بیشتر بزرگسالان با مصرف کمتر از ۱۰۰۰ کیلوکالری در روز می‌توانند وزن کم کنند. حتی افرادی که نگران مقاومت بدن خود در برابر کاهش وزن هستند، اگر از رژیمی با ۸۰۰ تا ۱۲۰۰ کیلوکالری در روز پیروی کنند، وزن خود را کاهش خواهند داد.
تصور بسیاری بر این است که محدودیت شدیدتر کالری باعث کاهش وزن سریع‌تر می‌شود، اما یک پژوهش علمی معتبر با مقایسهٔ دو رژیم غذایی، یکی با ۴۰۰ و دیگری با ۸۰۰ کیلو کالری در روز، تفاوتی میان کاهش وزن این دو رژیم نیافت؛ که احتمالاً به‌دلیل کاهش سرعت متابولیسم است. علاوه‌بر‌این، به‌دلیل سازگاری هورمونی بدن با گرسنگی، حفظ یک رژیم غذایی کم‌کالری در درازمدت دشوار است. با این حال، این رژیم‌ها ممکن است در شرایطی که کاهش وزن سریع مورد نیاز است (مثلاً برای کنترل دیابت نوع ۲ یا فشار خون بالا، یا آماده‌سازی برای جراحی مانند تعویض مفصل و…) استفاده شوند.
سایر الگوهای غذایی مانند روزه‌داری یا فستینگ (روزهٔ متغیر) متناوب نیز ممکن است در کاهش وزن استفاده شوند.
اگر کاهش وزن در شش ماه اول کمتر از ۵ درصد باشد، باید روش دیگری را امتحان کرد.
«بهترین رژیم غذایی» برای کاهش وزن وجود خارجی ندارد! پس بهتر است از رژیمی با غذاهای سالم و مفید پیروی کنید.
ویژگی‌های یک رژیم غذایی مناسب برای درمان چاقی:
کاهش کالری مصرفی
کلید کاهش وزن، کاهش کالری دریافتی است. اولین قدم این است که بیمار؛ عادات معمولی خوردن و نوشیدن خود را مرور کند تا ببیند بهطور معمول چه مقدار کالری مصرف می کند و چگونه می تواند میزان آن را کاهش دهد.
مصرف‌نکردن مواد غذایی پرکالری که احساس سیری کمی ایجاد می‌کنند
دسرهای چرب و شیرین، آب‌نبات‌ها، چربی‌ها و غذاهای فرآوری‌شده کالری زیادی و حجم کمی دارند. در مقابل، میوه‌ها و سبزیجات باحجم بیشتری را با کالری کمتری فراهم می‌کنند. مصرف این مواد غذایی، هم‌زمان احساس گرسنگی و کالری دریافتی را کاهش می‌دهد.
انتخاب مواد غذایی سالم
غذاهای گیاهی مانند میوه‌ها، سبزیجات و غلات کامل اجزای مهمی در رژیم لاغری هستند. منابع پروتئین بدون چربی مانند لوبیا، عدس، سویا و گوشت بدون چربی بسیار مناسب‌اند. همچنین مصرف نمک، شکر و چربی باید کنترل شود. بهتر است چربی از منابع سالم و مفیدی مانند روغن زیتون، کانولا و آجیل تأمین شود.
مکمل‌ها
مکمل‌های کاهش وزن معمولاً حاوی گیاهان، فیبر‌ها و مواد معدنی‌اند و در اشکال مختلف با مقادیر و ترکیب‌های متفاوت به فروش می‌رسند. برخی از این محصولات از ده‌‌ها ماده مختلف تشکیل شده‌اند که هنگام مخلوط شدن ممکن است متفاوت عمل کنند و حتی خطرناک باشند. اگرچه ادعاهای زیادی دربارهٔ مکمل‌های غذایی کاهندهٔ وزن یا اشتها موجود در بازار مطرح می‌شود، اما بیشتر این محصولات نه تنها مؤثر نبوده بلکه می‌توانند خطرناک هم باشند.
- بسیاری از افراد تصور می‌کنند که استفاده از محصولات گیاهی یا سنتی بی‌خطر است؛ اما تحقیقات نشان داده که بسیاری از این محصولات خطراتی مشابه داروهای شیمیایی دارند.
- امروزه منابع علمی معتبر، مصرف مکمل‌های گیاهی مانند گارسینیا کامبوجیا، کیتوزان، چای سبز و افدرا را توصیه نمی‌کنند. فرآورده‌های حاوی این مکمل‌های غذایی و داروهای گیاهی، تأثیری در کاهش وزن ندارند و نباید خودسرانه توسط بیمار استفاده شوند. برای مثال افدرا خطر ابتلا به مشکلات قلبی و سکته مغزیرا افزایش می‌دهد.
- هیچ مکمل چربی‌سوزی وجود ندارد و ادعاها دربارهٔ اثربخشی این مکمل‌ها در کاهش وزن، مبانی علمی ندارد و تنها یک اهرم بازاریابی است.
- فرآورده‌های گیاهی کاهش وزن که در عطاری‌ها به فروش می‌رسند، ممکن است حاوی برخی مواد شیمیایی خطرناک مانند آمفتامین و شیشه باشند که هرچند ممکن باعث کاهش وزن شوند اما خطرات جدی حیاتی به‌دنبال دارند.
زندگی با چاقی
خود مراقبتی
چاقی یک بیماری مزمن است که بسیاری از بزرگسالان، کودکان و نوجوانان را مبتلا می‌کند. اضافه وزن یا چاقی خطر ابتلا به دیابت نوع ۲، بیماری‌های قلبی و عروقی، نارسایی قلبی، آرتروز، نقرس، سکتهٔ مغزی، بیماری کبد چرب، بیماری‌های کلیوی و برخی از سرطان‌ها را افزایش می‌دهد.
کنترل وزن و کاهش آن مستلزم تلاش زیاد، مستمر و فعالیت بدنی منظم، تغذیهٔ سالم، خواب کافی و کنترل استرس است. برای کنترل وزن رعایت موارد زیر مهم است:
انجام فعالیت بدنی (حتی به مدت کوتاه)
پیدا کردن راه‌کارهایی برای فعالیت بیشتر بسیار مهم است. مثلا باغبانی، نظافت خانه، استفاده از پله به جای آسانسور، پیادهروی به جای استفاده از وسایل نقلیه…
ورزش
ورزش برای حداقل ۵ روز در هفته به‌مدت ۳۰ دقیقه می‌تواند در کاهش وزن موثر باشد.
میان‌وعده‌های سالم
میوه‌های تازه و سبزیجات کم‌قند و بدون مصرف نمک، انتخاب مناسبی برای میان وعده‌اند. در مقابل خوراکی‌های مثل بیسکوییت ساقه طلایی، بر خلاف تصور قند و چربی به نسبت بالایی دارد! بیسکوییت را کنار بگذارید و یک موز بردارید!
اهداف کوچک و واقع‌بینانه
داشتن اهداف دست‌یافتنی در آیندهٔ نزدیک، علاوه بر تاثیرگذاری مناسب، به شما کمک می‌کند با دستیابی به اهدافتان انگیزهٔ بیشتری برای ادامه مسیر پیدا کنید؛ این فرآیند مثلا ۵ روز پیادهروی در هفته به مدت ۲۰ دقیقه.
اجتناب از غذاهای تحریک‌کننده
علاقه به خوراکی‌های وسوسه‌انگیز و خوشمزه (که معمولا چندان هم سالم و مفید نیستند) یکی از عادت‌های ما آدم‌ها است؛ لزومی ندارد هر روز قدرت ارادهٔ خودتان را به آزمایش بگذارید! حتی دیدن تصاویر این غذاها در جایی مثل اینستاگرام می‌تواند اشتهای شما را تحریک کند. پس تلاش کنید از غذاهای پرکالری و وسوسه‌انگیز حتی به‌صورت دیجیتال دوری کنید.
گروه‌های خاص
عوارض چاقی، زنان باردار را بیش از سایرین تهدید می‌کند و این خطرات با افزایش وزن شدت پیدا می‌کنند. تخمین زده شده که یک‌چهارم عوارض بارداری مانند فشار خون بارداری، دیابت بارداری، زایمان زودرس و… ناشی از چاقی بارداری یا اضافه وزن مادر است.
ریسک ابتلا به چاقی (در دوران کودکی و بزرگسالی) نیز میان فرزندهای مادران مبتلا به این بیماری، بیش از سایرین است.
مشاوره در دوران بارداری، رژیم غذایی سالم، ورزش و ارجاع به متخصص تغذیه برای کاهش وزن مادر توصیه می‌شود.
ورزش
بسیاری از فعالیت‌های روزانه مانند پیادهروی و بالا و پایین رفتن از پله‌ها در خانه یا محل کار، می‌توانند به بهبود سلامت کمک کنند.
برخی ورزش‌های موثر در کاهش وزن:
پیاده روی
پیادهروی نه تنها رایگان و آسان است که نیاز به فضای خاص، تجهیزات و هزینهٔ زیادی هم ندارد. اگر فرصت پیادهروی طولانی ندارید می‌توانید به دفعات بیشتر ولی برای مدت کوتاه‌تری پیادهروی کنید. مثلا به جای ۳۰ دقیقه پیادهروی، سه بار و هر بار به مدت ۱۰ دقیقه پیادهروی کنید.
دوچرخه سواری
دوچرخهسواری وزن را بین بازوها، کمر و باسن پخش می‌کند. در صورتی که امکان دوچرخه سواری در فضای باز را ندارید، می‌توانید از یک دوچرخهٔ ثابت در منزل استفاده کنید.
ورزش‌های آبی
شنا و ورزش‌های آبی نسبت به پیادهروی، رقص یا دوچرخهسواری فشار کمتری به بدن وارد می‌کند. اگر هنگام ایستادن، دردی در پا، کمر یا مفاصل خود احساس می‌کنید، ورزش‌های آبی گزینهٔ بهتری برای شماست. برای ورزش در آب، نیازی نیست شنا بلد باشید. حتی راه رفتن در قسمت کم‌عمق استخر هم یک فعالیت ورزشی موثر است.
ورزش‌های قدرتی
ورزش‌های قدرتی مانند استفاده از وزنه و دستگاه‌های وزنه‌‌‌برداری باعث تقویت عضلات شده، تعادل بدن را بهبود داده و از زمین‌خوردن جلوگیری می‌کند.
ورزش‌های ذهنی و بدنی
ورزش‌هایی مانند یوگا، تای‌چی یا پیلاتس نیز برای کاهش وزن مؤثرند. این فعالیت‌ها علاوه بر تقویت عضلات و وضعیت بدن، در کنترل استرس و افسردگی نیز تا حدی تاثیرگذارند.
سلامت روان
اضافه وزن و چاقی، می‌توانند احساساتی چون ناامیدی، خشم یا غم را به دنبال داشته باشند. آگاهی از احساسات اولین قدم در رویارویی با کاهش اثرات روانی چاقی است. شناختن احساسات نیاز به تمرین دارد؛ گاهی احساسات چنان ناگهانی و قدرتمند هستند که کنترل آنها بسیار دشوار است.
برخی از اثرات روانی چاقی
ایجاد دغدغه‌های اجتماعی
فرد دارای اضافه وزن ممکن است نگران نظرات دیگران دربارهٔ خودشان هستند. قضاوت ناعادلانهٔ مردم، می‌تواند احساس گناه را به افراد دارای اضافه وزن منتقل کند. حتی بعضی از نوجوانانی که اضافه وزن دارند ممکن است مورد تمسخر دوستان خود قرار گیرند.
کاهش اعتماد به نفس
برخی از افرادی که اضافه وزن دارند، اعتماد به نفس بالایی دارند. چون می‌توانند دستاوردها و موفقیت‌های خود را از وضعیت فیزیکی‌شان تفکیک کرده و روی آنها تمرکز کنند. اما برخی دیگر اعتماد به نفس پایینی دارند و همین موضوع می‌تواند باعث افزایش افکار منفی شده و رسیدن به اهداف را برایشان دشوار کند.
گاهی اوقات، زمان طولانی کاهش وزن و پیروی نکردن از رژیم غذایی، می‌تواند افراد را دلسرد و نا‌امید کند. یکی از بهترین راه‌های افزایش اعتماد به نفس، دستیابی به اهداف کوچک و واقع‌بینانه اما موثری است که برای خود تعیین کرده‌اید.
اهداف خود را مرتباً بازبینی کنید تا بتوانید تاثیرگذاری آنها را افزایش دهید.
افسردگی
با کاهش اعتماد به نفس، پیروی درست از یک برنامهٔ کاهش وزن دشوارتر می‌شود. شکی نیست که تحمل اضافه وزن و چاقی می‌تواند به لحاظ جسمی و روحی بسیار سخت و آزاردهنده باشد؛ اما روش‌هایی وجود دارد که با آنها می‌توانید احساس بهتری نسبت به خودتان پیدا کنید؛ مثلا آگاهی از احساسات، مثبت‌اندیشی و یافتن افراد حامی شما در مسیر کاهش وزن. اگر احساس می‌کنید افسرده‌اید، حتما با روانپزشک صحبت کنید.
داروها
- لیراگلوتاید
- اورلیستات
